March 2, 2022

Заштита на животната средина во време на воен конфликт – краток преглед на важечката меѓународна правна рамка


     Нафтени полиња во Кувајт опожарени од воените сили на Ирак, 1991 (извор: Wikipedia)


    Актуелните воени случувања во Украина, меѓу другото, ги ставија во фокусот на јавноста еколошките последици од воените конфликти и важноста за ефективна примена на релевантните меѓународно-правни инструменти за заштита на животната средина во време на војна. Во текот на изминатите денови, руската војска изврши напади на складиште за радиоактивен отпад и нафтена постројка во близина на украинската престолнина Киев, гасовод во градот Харков, како и гранатирање околу нуклеарната централа Запорожје во Енерходар, најголемата од овој вид во Европа.[1] Еколошката штета предизвикана од овие и слични дејствија би можела сериозно и долгорочно да се одрази на здравјето на луѓето и на природната околина. Оштетувањето на електраните, хемиските постројки и другите индустриски инсталации честопати влијае на дистрибуцијата на вода и на канализациските системи, што пак доведува до сериозни последици за изворите на вода и подземните води, почвата и земјоделските површини.[2]

    Постконфликтните еколошки студии кои Програмата за животна средина на Обединетите нации (UNEP) ги спроведува во зоните каде се случувале воени дејствија (Авганистан, Појасот Газа, Судан, Косово)[3] укажуваат дека вооружените конфликти предизвикуваат значителна штета врз животната средина и заедниците кои зависат од природните ресурси.[4] Еколошката штета која произлегува од воените конфликти исто така се одразува и на егзистенцијата и безбедноста на луѓето и може да го поткопа градењето на мирот во постконфликтните општества: траен мир не може да постои онаму каде природните ресурси кои овозможуваат егзистенција за населението се деградирани или уништени.[5]

    Постоечката меѓународна правна рамка за заштита на животата средина во време на воен конфликт главно опфаќа одредби од четири области на меѓународното право, кои директно или индиректно ја заштитуваат животната средина и го регулираат користењето на природните ресурси за време на вооружен конфликт.[6] Тоа се следниве области: меѓународно хуманитарно право, меѓународно кривично право, меѓународно еколошко право и меѓународно право за човекови права.[7] Иако според UNEP овие одредби во пракса не секогаш ефективно се имплементираат и спроведуваат, еден од важните исклучоци во овој поглед е утврдувањето на одговорност за Ирак за штетите предизвикани за време на Заливската војна (1990-1991), кое вклучуваше милијарди долари компензација за еколошка штета.[8] Тука беше клучна улогата на Комисијата за компензација на Обединетите нации (UNCC) како единствен модел за одговорност и компензација за еколошка штета во меѓународниот систем. UNCC обезбеди правен процес кој ја документираше и процени штетата и додели парични средства за чистење и поправање на оштетената почва, вода, крајбрежни екосистеми и другите штетни последици кои произлегоа од Заливската војна.[9]

 

Меѓународните инструменти за заштита на животната средина во време на воен конфликт

    Пред да се осврнеме стриктно на правната рамка, да погледнеме некои од меѓународните акти од политичка природа кои се спротиставуваат и ја осудуваат деградацијата на животната средина предизвикана од вооружените конфликти.[10] Во 1972 година, Декларацијата од Стокхолм, усвоена од Конференцијата на ОН за човековата околина, прокламира дека „човекот и неговата околина мора да бидат поштедени од ефектите на нуклеарното оружје и сите други средства за масовно уништување“.[11] Светската повелба за природата, усвоена од Генералното собрание на ОН во 1982 година, нагласи дека „природата треба да биде заштитена од деградација предизвикана од војување или други непријателски активности“.[12] Во 1992 година, во Декларацијата од Рио беше повторено дека меѓународните норми за заштита на животната средина треба да се почитуваат во време на вооружен конфликт,[13] додека на Самитот Рио+20, одржан во 2012 година, беа потврдени принципите изразени во Декларацијата од Рио. Во 1992 година, Генералното собрание на ОН усвои Резолуција за заштита на животната средина во време на вооружен конфликт во која се истакнува дека „уништувањето на животната средина кое не е оправдано со воена неопходност и е безобѕирно направено, е спротивно на постојното меѓународно право“.[14] Исто така, Парламентарното собрание на Советот на Европа во 2011 година усвои Резолуција за вооружените конфликти и животната средина.[15]

    Прегледот на важечката правна рамка за заштита на животната средина во услови на воен конфликт, би го започнале со членовите 35 и 55 од Дополнителниот протокол I кон Женевската конвенција од 1949 година со кои се забранува „широко распространета, долгорочна и сериозна” штета на животната средина (природната околина). Во пракса, овој троен кумулативен стандард за утврдување на прекршување речиси е невозможно да се постигне, особено со оглед на непрецизните дефиниции за термините „широко распространето“, „долгорочно“ и „сериозно“.[16] Околу тоа што точно опфаќа поимот природна околина (natural environment), во Коментарот на член 55 од Дополнителниот протокол се објаснува дека „концептот на природна околина треба да се сфати во најширока смисла и да ја опфати биолошката средина во која живее населението… вклучувајќи ги шумите и друга вегетација…, како и фауната, флората и другите биолошки и климатски елементи.“[17]

    Покрај директната заштита за животната средина, со одредбите од хуманитарното право со кои се регулираат средствата и методите на војување и се штитат цивилните објекти и имот, се обезбедува и нејзина индиректна заштита преку поставување на ограничувања во врска со дозволените средства за војување (првенствено оружјето) и методите на војување (воените тактики, итн.).[18] Така, нормите со кои се заштитуваат цивилни објекти и имот, вклучително и индустриски инсталации и културни и природни локалитети, обезбедуваат индиректна заштита за животната средина, поради што овие правила ретко ефективно се имплементираат и спроведуваат.[19]

    Поради малиот број на случаи поднесени пред судовите, меѓународната судска практика за заштита на животната средина во време на вооружен конфликт е доста сиромашна. Одредбите за заштита на животната средина, кои ги среќаваме во рамки на четирите наведени области на меѓународното право, сè уште незначително се применуваат во меѓународните и националните јурисдикции.[20] Причина за ова е, меѓу другото, неподготвеноста и резервираноста која постои во однос на нивното спроведување.[21] Дополнителен ограничувачки фактор е тоа што поголемиот дел од меѓународните норми за заштита на животната средина во време на вооружен конфликт биле воведени со цел да се применат на меѓународните вооружени конфликти.[22] Со оглед на тоа што повеќето вооружени конфликти денес се внатрешни конфликти или граѓански војни, еден дел од постоечката правна рамка се чини неприменлива.[23] 

    Би можело да се каже дека општите принципи на хуманитарното право (пред сé, принципите на дистинкција, неопходност и пропорционалност) самите по себе не се доволни за преку нивната примена да се ограничи или спречи штетата врз животната средина.[24] Практичните потешкотии за утврдување на прагот на задоволеност на овие принципи, за коешто не постојат единствени меѓународно договорени стандарди, го прават полесно оправдувањето за предизвикување на еколошката штета – под услов потребата за воена интервенција да се смета за доволно силна.[25]

    Разгледувајќи ја надлежноста на Меѓународниот кривичен суд, некои автори сметаат дека тој можеби не е особено погоден форум за санкционирање на еколошки деструктивно постапување.[26] Ваквото размислување е во спротивност со ставот дека меѓународното хуманитарно право може да понуди опција за санкционирање на оштетувањето на животната средина предизвикано за време на војна.[27] Потешкотијата лежи и во тоа што на ниво на меѓународните договори не постои консензус за тоа што би требало да се подразбере под „прифатливо или неприфатливо користење на животната средина како средство за војна.“[28] Кога станува збор за заштитата на животната средина, применливоста на општите принципи за водење на воени дејствија беше потврдена од Меѓународниот суд на правдата во Советодавното мислење за легалноста на употребата на нуклеарно оружје, каде беше истакнато дека: „Државите мора да ги земат предвид еколошките барања кога проценуваат што е неопходно и пропорционално во извршувањето на легитимните воени цели. Почитувањето на животната средина е еден од елементите кои влегуваат во оценката дали едно дејствие е во согласност со принципите на пропорционалност.“[29]

    Дополнително, штетата врз животната средина која е резултат на воени злосторства, злосторства против човештвото и геноцид претставува кривично дело според меѓународното право. Така, уништувањето на животната средина и исцрпувањето на природните ресурси може да биде материјален елемент за злосторствата содржани во Римскиот Статут на Меѓународниот кривичен суд.[30] Претходните правила се применливи како на внатрешните, така и на меѓународните вооружени конфликти.[31] Имено, Римскиот статут предвидува забрана за предизвикување штета на животната средина - членот 8(2)(б)(iv) забранува намерно започнување на напад со знаење дека таквиот напад ќе предизвика загуба на животи или повредување на цивили, оштетување на цивилни објекти, или пак широко распространето, долгорочно и сериозно оштетување на природната околина, кое е очигледно прекумерно имајќи ја предвид севкупната, конкретна и директна, очекувана воена предност.[32] Но, со членот 8 од Римскиот статут, кој ги дефинира „воените злосторства“, јурисдикцијата на Меѓународниот кривичен суд се ограничува на „воени злосторства особено кога тие се спроведуваат како дел од план или политика, или при посериозни повреди (од поголеми размери)“ на односните правила. Оттаму, останува прашањето дали изолираните инциденти воопшто би влегле во опсегот на примена на Римскиот статут.[33] 

    Освен ако не е поинаку утврдено, меѓународното еколошко право продолжува да се применува и за време на вооружени конфликти. Така, се смета дека одредбите од мултилатералните договори од областа на заштитатата на животна средина продолжуваат да се применуваат и за време на меѓународен или внатрешен вооружен конфликт, освен доколку во нив не е наведено поинаку.[34] Исто така, инструментите на меѓународното еколошко право би можеле дополнително да се користат при толкување на нецелосни или недоволно јасни одредби од меѓународното хуманитарно право.[35] Конечно, на теренот на правото за човекови права, комисиите и трибуналите можат да се стават во функција на истрага и санкционирање на еколошка штета предизвикана за време на меѓународни или внатрешни вооружени конфликти, поврзувајќи го настапувањето на еколошка штета со повредата на основните човекови права.[36]


Заклучок

    Аналитичарите посочуваат на две главни пречки за ефективно спроведување и примена на релевантните меѓународно-правни инструменти за заштита на животната средина во време на воен конфликт. Првенствено, тоа е отсуството на постојан меѓународен механизам преку кој систематски ќе се следат прекршувањата и ќе се решаваат барањата за компензација за еколошка штета направена за време на вооружени конфликти.[37] Таквиот механизам може да го одврати или спречи предизвикувањето на еколошка штета, но и да ги поправи настанатите штети за време на војната, во мерка во која тоа е возможно[38] Второ, со цел да се понуди јасен и прегледен правен режим, потребно е одредбите кои се однесуваат на заштита на животната средина во време на војна, содржани во различни меѓународни правни инструменти, да се консолидираат во единствен меѓународно-правен акт.[39] Во 2019 година, Комисијата за меѓународно право усвои 28 нацрт правни принципи (draft legal principles) за заштита на животната средина пред, за време и по завршување на вооружени конфликти. Овие нацрт принципи служат за да ја унапредат правната заштита на животната средина, но нивната ефективност во намалување и спречување на штетата врз луѓето и екосистемите допрва треба да се види.[40]


 

Текстот го подготви проф. д-р Илина Ценевска, Правен факултет „Јустинијан Први“ - Скопје

[2] C. Droege and M. Tougas, “The Protection of the Natural Environment in Armed Conflict – Existing Rules and Need for Further Legal Protection,” Nordic Journal of International Law (2013) Issue 82, стр.22.

[3] UNEP, Post-Conflict Environmental Assessments on the Democratic Republic of Congo (2011), Sudan (2007, 2008), Lebanon (2007), Iraq (2007), Afghanistan (2003, 2011), Occupied Palestinian Territories (2003, 2006, 2009), Kosovo (1999).

[4] UNEP (United Nations Environment Programme), Protecting the environment during armed conflict: An inventory and analysis of international law (report), 2009, стр.4; достапно на: https://wedocs.unep.org/bitstream/handle/20.500.11822/7813/-Protecting%20the%20Environment%20During%20Armed%20Conflict_An%20Inventory%20and%20Analysis%20of%20International%20Law-2009891.pdf?sequence=3&amp%3BisAllowed=.

[5] Ibid, стр.4.

[6] Ibid, стр.5.

[7] Ibid, стр.5.

[8] Ibid, стр.5.

[9] Види C. Payne, “Developments in the Law of Environmental Reparations: A Case Study of the UN Compensation Commission” во C. Stahn, J. Iverson, and J.S. Easterday, Environmental Protection and Transitions from Conflict to Peace: Clarifying Norms, Principles, and Practices, Oxford University Press, 2017.

[10] Види C. Droege and M. Tougas, “The Protection of the Natural Environment in Armed Conflict – Existing Rules and Need for Further Legal Protection,” Nordic Journal of International Law (2013) Issue 82, стр.23.

[11] United Nations, Declaration of the United Nations Conference on the Human Environment, Stockholm, 16 June 1972 (“The Stockholm Declaration”), UN Doc. A/CONF.48/14/Rev.1, Principle 26.

[12] United Nations General Assembly, World Charter for Nature, UN Doc. A/RES/37/7, 28 October 1982, para. 5.

[13] Rio Declaration on Environment and Development, Report of the United Nations Conference on the Human Environment, 3 to 14 June 1992, Rio de Janeiro, UN Doc. A/CONF.151/26 (Vol. I), Principle 24.

[14] United Nations General Assembly, Protection of the environment in times of armed conflict, UN Doc. A/RES/47/37, 12 November 1992.

[15]  Council of Europe, Parliamentary Assembly, Resolution 1851 (2011), Armed conflicts and the environment, adopted by Standing Committee, acting on behalf of the Assembly, 25 November 2011.

[16] Види UNEP supra, стр.5.

[17] Y. Sandoz, C. Swinarski and B. Zimmermann (eds.), Commentary on the Additional Protocols to the Geneva Conventions (ICRC, Geneva, 1987), пара.2126; Исто, види Droege and Tougas supra, стр.24.

[18] Види UNEP supra, стр.6.

[19] Ibid.

[20] Ibid.

[21] Ibid.

[22] Ibid.

[23] Ibid.

[24] Види дискусија во Droege and Tougas supra, стр.27-38.

[25] UNEP supra, стр.7.

[26] Види M. A. Drumbl, “Waging War Against the World: The Need to Move from War Crimes to Environmental Crimes,” Fordham International Law Journal (1998), Volume 22, Issue 1, стр.124.

[27] Ibid.

[28] Ibid.

[29] Legality of the Use by a State of Nuclear Weapons in Armed Conflict, Advisory Opinion, I.C. J. Reports 1996, p. 66.

[30] UNEP supra, стр.7.

[31] Ibid.

[32] Види Drumbl supra, стр.125.

[33] Ibid.

[34] UNEP supra, стр.7.

[35] Ibid.

[36] Досега, различни мисии за утврдување на факти во делот на човековите права, вклучително и онаа предводена од судијата Голдстон во Појасот Газа во 2009 година, ги истражувале штетите врз животната средина кои придонеле за кршење на човековите права (UNEP supra, стр.7).

[37] Види supra Drumbl.

[38] Иако Дополнителниот протокол I на Женевската конвенција од 1949 година предвидува истражно тело за овие прекршувања, сепак, ваквите истраги се спроведуваат само со согласност на државите, не се систематски и не се однесуваат на прекршување на други меѓународни правни инструменти (UNEP supra, стр.7).

-
Labels: , , ,

No comments:

Post a Comment

Subscribe to: Post Comments (Atom)